وابی و سابی؛ عرضه ‌کتابی کلیدی برای فهم هنر و ادبیات ژاپن به بازار کتاب ایران

به گزارش خبرنگار مهر، بسیاری از افراد در برخورد با آثار هنری ژاپنی اذعان می‌کنند که «معنای» این آثار را درک نمی‌کنند یا متوجه زیبایی آن نمی‌شوند. این افراد مثلاً ممکن است برخی از انواع نقاشی‌های ژاپنی را «بسیار ساده» و «غیرهنری»، موسیقی سنتی ژاپنی را «خسته‌کننده» و «ناشیانه»، نمایش سنتی ژاپنی را «فاقد جذابیت» و «کسالت‌بار»، پیاله‌های سفالی ژاپنی را «کج و معوج»، «زشت» و «زمخت»، معماری سنتی ژاپنی را «بی‌شکوه» و «نامتقارن» و باغ‌های معابد ژاپنی را «نامنظم» و «عجیب و غریب» توصیف ‌کنند. یکی از هنرهایی که همیشه در این میان، نامش آورده می‌شود، اشعار کوتاه ژاپنی موسوم به «هایکو» است؛ برای ‌مثال، بسیاری با خواندن ترجمه این هایکو از «ماتسوئو باشو» (۱۶۴۴-۱۶۹۴)، شاعر نام‌دار ژاپنی که «بر شاخه‌ای خشک / کلاغی بیتوته کرده / غروب پاییز» آن را «فاقد زیبایی»، «ملال‌آور» یا حتی «بی‌معنی» توصیف ‌می‌کنند.

شاید دلیل این‌که امروز بسیاری از ما زیبایی‌های آثار هنری اقوام دیگر، نظیر آثار هنری سنتی ژاپن را درک نمی‌کنیم آن باشد که به میزان زیادی تحت تأثیر نگاه غربی به زیبایی هستیم؛ نگاه پذیرفته شده‌ای که همه‌روزه از رسانه‌های جهان عرضه می‌شود. «وابی» و «سابی» کلیدواژه‌هایی هستند که آشنا شدن با آن‌ها می‌تواند به درک دقیق‌تر و عمیق‌تر از هنر و ادبیات ژاپن بسیار کمک کند. «وابی» به معنی «ستایش و زیبا دیدن اندوه و فقر و سادگی»، و «سابی» به معنای «ستایش و زیبا دیدن پیری و کهنگی و تنهایی و دلتنگی» است. این دو اصطلاح اغلب در کنار یکدیگر و به‌صورت یک واژه (وابی‌سابی) به کار می‌روند و برای توصیف زیبایی آثاری استفاده می‌شوند که تمایل به طبیعی بودن و سادگی و بی‌پیرایگی دارند و از تفاخر و خودنمایی گریزان‌اند.

وابی‌سابی زیبایی پنهان در اشیاء و پدیده‌های ناکامل، ناقص، ناتمام و ناپایدار است. زیبایی آثار و اشیائی که بی‌جهت تظاهر به شکوه و جلال نمی‌کنند و متواضع و فروتن‌اند؛ مثل زیبایی‌ای که می‌توان در یک ظرف سفالی شکسته یا در مشتی برگ خشک خزان‌زده دید. وابی‌سابی زیباییِ کشف کردن و حس کردنِ ژرفا و غنا در چیزهای ساده و لذت بردن از زندگی در انزوا و تنهایی و سکوت است. وابی‌سابی حساسیتی زیباشناختی است که داشتن آن موجب می‌شود انسان زیباییِ اندوهناکی در ناپایدار بودن همه چیز احساس کند. این نگاه در علاقه به چیزهای مستعمل و قدیمی و فرسوده، علاقه به چیزهای کوچک و ساده و گذرا، علاقه به چیزهای ناکامل و کمال‌نیافته و علاقه به آثار ناقص و ناتمام و حتی خراب شده تجلی می‌یابد.

وابی‌سابی در هر عرصه هنری، با توجه به امکانات و زبان و بیان آن عرصه، بروز و تبلوری متفاوت دارد. در سفالگری به ساخت ظروف ساده و بی‌ظرافت با سطوح ناصاف و رنگ‌ها و طرح‌های گریزان از خودنمایی می‌انجامد، در موسیقی به نواهای حزن انگیز و بی‌انسجام منجر می‌شود، در معماری به شکل فضاهای نامتقارن و کم‌نور تجلی می‌یابد و در شعر، در قالب اشعار کوتاه هایکو ظاهر می‌شود که پیوسته دلتنگی‌های جهان فانی را یادآوری می‌کند.

کتاب «وابی و ‌سابی کلیدهایی برای فهم هنر و ادبیات ژاپن» تألیف دکتر سید آیت حسینی، دانش‌آموخته دانشگاه توکیو و عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات دانشگاه تهران از شش فصل تشکیل شده است: فصل نخست ضمن بررسی ریشه لغوی «وابی» و «سابی»، و ذکر تعاریف متعدد آن، تأثیر وابی‌سابی بر هنرهای تجسمی را بررسی می‌کند و آن را با معیارهای زیباشناختی هنر غربی مقایسه می‌کند. فصل دوم به خاستگاه‌های دینی و غیردینی تفکر وابی‌سابی اختصاص دارد. فصل سوم کتاب به مراسم چای و ارتباط آن با وابی‌سابی می‌پردازد. فصل چهارم به تأثیر وابی‌سابی در معماری، سرامیک‌سازی، باغ‌آرایی، گل‌آرایی، ساخت اشیاء زینتی و موسیقی ژاپنی اختصاص دارد. فصل پنجم کتاب درباره اشعار کوتاه «هایکو» است. در این فصل، حدود شصت هایکو به همراه ترجمه این آثار به زبان فارسی آورده شده‌اند و اثرات تفکر وابی‌سابی بر این اشعار بررسی شده است. فصل ششم کتاب نیز به وضعیت تفکر وابی‌سابی در جامعه امروز ژاپن و آراء گوناگون در این‌ باره می‌پردازد.

این کتاب حاصل سه سال پژوهش دکتر سیدآیت حسینی عضو هیأت علمی زبان و ادبیات ژاپنی دانشگاه تهران است که توسط نشر پرنده و با همکاری مرکز مطالعات ژاپن در ۲۴۴ صفحه منتشر شده است.