تصرف تفلیس: روایتی بازگو نشده از بازپس‌گیری ایالات گرجستان

واقعۀ لشکرکشی آقامحمدشاه قاجار به قفقاز به قصد بازپس‌گیری تفلیس و ایالات گرجستان، یکی از وقایع تاریخی پرآب چشم دو سدۀ اخیر است. گرچه عده‌ای این واقعه را نتیجۀ خودسری حاکمِ گرجستان و مشاوران او می‌دانند، اما به هر روی ردپای کشورگشایی یا به تعبیری بازپس‌گیری سرزمینی از دست رفته به همراه درنده‌خویی و شهوت قدرت طلبی در آن به وضوح آشکار است.

شاید بتوان این بازپس‌گیری را از آخرین لشکرکشی‌های ایرانی به سبک جنگ‌های عصر افشار و صفوی به شمار آورد. دربارۀ وقایع و نتایج آن، مورخان هر دو سو سخن بسیار گفته‌اند که اگر به دقت بنگریم، شاید بخش زیادی از آن‌ها قابل استناد نباشد.

وقایع در نیروی شکست‌خورده با افزایش غیرقابل باور کشتگان و رفتارهای دور از عقل انباشته شده و در پیروزشدگان با ذکر صف آرایی صدها و بلکه هزاران هزار نفری لشکریان رستم صولت، خواننده را دچار سردرگمی می‌کند که این انبوه لشکر از کجا علف برای ستوران می‌یافتند و چطور حرکت می‌کردند که به هم برخورد نکنند!

دربارۀ شکست‌خوردگان نیز داستان به همین اندازه دور از ذهن ساخته و پرداخته شده است. اما برای نخستین بار از میان انبوه نسخ خطی و انبوخته‌های آرشیو کتابخانۀ سلطنتی کاخ گلستان و آرشیو نسخ خطی کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، نسخه‌ای ترجمه شده از زبان روسی  به دست آمد که وقایع را جور دیگری هم تعریف می‌کند.

گرچه این گزارش، سخنِ شکست‌خوردگان است اما در لابه‌لای سطورش، برخی نکات ارزشمند از واقعۀ بازپس‌گیری گرجستان توسط نخستین پادشاه دودمان قاجاریه، آقامحمدشاه قاجار آورده شده که به نظر می‌رسد بتواند پاسخی در خور برای بسیاری از ابهامات به همراه داشته باشد.

در این متن که با پی‌نوشت‌های ارزشمندی از کوشنده و مصحح تکمیل گردیده، مطالبی را مطالعه خواهید کرد که کمتر در منابع موجود با آن برخورد داشته‌اید و از این منظر امتیاز این کتاب بر مطالعات گذشته روشن خواهد شد.

نشر پرنده برای نخستین بار است که متن کاملی از این گزارش را پیشکش خوانندگان فرزانه و علاقه مندان تاریخ معاصر قفقاز می‌کند و از این منظر خرسند است که بتواند گامی کوچک در روشن شدن این بخش از تاریخ معاصر ایران بردارد.